भूकम्प कसरी आउँछ?

 भूकम्प कसरी earthquake आउँछ?

भूकम्प पृथ्वीको भित्री भागमा हुने भूगर्भीय हलचलका कारण उत्पन्न हुने प्रकृतिक विपत्ति हो। यसको मुख्य कारण टेक्टोनिक प्लेटहरूको गति र तीबीच हुने तनाव हो।

भूकम्प आउने मुख्य कारणहरू:

• टेक्टोनिक प्लेटहरूको टकराव

• पृथ्वीको बाहिरी सतह (क्रस्ट) विभिन्न टेक्टोनिक प्लेटहरूले बनेको छ।

• यी प्लेटहरू लगातार चलिरहन्छन्, जब दुई प्लेटहरू एक-अर्कासँग ठोक्किन्छन् वा चिप्लिन्छन्, तनाव उत्पन्न हुन्छ।

• धेरै तनाव जम्मा भएपछि एक्कासी विस्फोट हुन्छ, जसले भूकम्प ल्याउँछ।

• नेपाल इन्डो-अस्ट्रलियन र युरेसियन प्लेटहरूको संयोगस्थलमा भएकाले यहाँ बारम्बार भूकम्प आउँछ।

• भूगर्भीय फाल्ट (Fault Lines) को गतिविधि

• फाल्ट भन्नाले भुइँको भित्री भागमा दरार वा चिरा परेको क्षेत्रलाई जनाउँछ।

• जब फाल्टहरू सक्रिय भएर एक्कासी चिप्लिन्छन्, त्यसले भूकम्पको ऊर्जा बाहिर पठाउँछ।

• ज्वालामुखी विस्फोट (Volcanic Eruption)

• ज्वालामुखी विस्फोटको बेला म्याग्मा, ग्यास, र चट्टानहरू शक्तिशाली रूपमा निस्किँदा भूकम्प आउन सक्छ।

• मानवजनित कारण (Human Activities)

• गहिरो खानी (Mining) को काम

• बाँध तथा जलाशय निर्माण

• भूगर्भीय परीक्षणका लागि गरिने परमाणु विस्फोट

भूकम्पको ऊर्जा कसरी बाहिर निस्किन्छ?

• जब प्लेटहरूबीचको तनाव अधिकतम सीमामा पुग्छ, त्यसको ऊर्जा अचानक बाहिर निस्किन्छ।

• यो ऊर्जा सुइmक (Seismic) तरंगको रूपमा चारैतिर फैलिन्छ।

• केन्द्रबिन्दु (Focus) बाट सतहसम्म पुग्दा कम्पन (Shaking) महसुस हुन्छ।

भूकम्पको परिमाण (Magnitude) कसरी नापिन्छ?

• भूकम्पको शक्ति र असर रेक्टर स्केल (Richter Scale) वा मोमेन्ट म्याग्निच्युड स्केल (Mw) द्वारा नापिन्छ।

• 4.0 म्याग्निच्युडसम्मको भूकम्प सामान्य हुन्छ, तर 7.0 भन्दा माथिको भूकम्प विनाशकारी हुन सक्छ।

नेपालजस्तो भूकम्पीय जोखिम उच्च भएको देशमा सचेतना र पूर्वतयारी अत्यन्त आवश्यक छ!

नेपाल भूकम्पीय रूपमा अत्यधिक सक्रिय क्षेत्र हो, किनभने यो इन्डो-अस्ट्रलियन प्लेट र युरेसियन प्लेटको टकराव क्षेत्रमा अवस्थित छ। यसले गर्दा नेपालमा भविष्यमा पनि ठूला भूकम्पहरू आउने उच्च सम्भावना रहन्छ।

नेपालमा भूकम्पको जोखिम कस्तो छ?

नेपाल भूकम्पीय रूपमा अत्यन्त जोखिमयुक्त देश हो। यसको मुख्य कारण भनेको नेपालको भूगर्भीय स्थिति हो। नेपाल इन्डो-अस्ट्रलियन प्लेट र युरेसियन प्लेटको जडानस्थलमा अवस्थित छ, जहाँ यी दुई विशाल टेक्टोनिक प्लेटहरू एक-अर्कासँग ठोक्किँदै छन्।

नेपालमा भूकम्पको जोखिमका कारणहरू:

• टेक्टोनिक प्लेटहरूको गति:

• इन्डो-अस्ट्रलियन प्लेट उत्तरतर्फ वार्षिक रूपमा करिब 2 सेमी सर्ने गर्छ।

• यो प्लेट युरेसियन प्लेटसँग ठोक्किँदा ठूलो मात्रामा भूकम्पीय ऊर्जा सञ्चित हुन्छ।

• जब यो ऊर्जा अचानक निस्कन्छ, ठूलो भूकम्प उत्पन्न हुन्छ।

• इतिहासमा भएका विनाशकारी भूकम्पहरू:

• 1934 (वि.सं. 1990) को भूकम्प: 8.0 म्याग्निच्युड, हजारौंको ज्यान गयो।

• 1988 (वि.सं. 2045) को भूकम्प: 6.8 म्याग्निच्युड, पूर्वी नेपालमा ठूलो क्षति।

• 2015 (वि.सं. 2072) को गोरखा भूकम्प: 7.8 म्याग्निच्युड, 9,000+ जनाको मृत्यु, लाखौं घर नष्ट।

• यी भूकम्पहरूले देखाउँछन् कि नेपालमा भूकम्प दोहोरिन सक्छ।

• उच्च जनघनत्व र कमजोर संरचना:

• काठमाडौँ उपत्यका जस्ता ठाउँहरूमा जनसंख्या धेरै भएकाले भूकम्पको असर भयावह हुन सक्छ।

• धेरै भवन पुराना वा भूकम्प प्रतिरोधी छैनन्।

• जमिनको बनावटले भूकम्पको कम्पन अझै बढी महसुस गराउँछ।

• पश्चिम नेपालमा ठूला भूकम्पको सम्भावना:

• भूगर्भविद्हरूका अनुसार पश्चिम नेपालमा 8.0+ म्याग्निच्युडको ठूलो भूकम्प आउने सम्भावना छ, किनभने त्यो क्षेत्रमा लामो समयदेखि ठूला भूकम्प आएका छैनन्।

नेपालमा भूकम्पको उच्च जोखिम भएका क्षेत्रहरू:

• काठमाडौँ उपत्यका – उच्च जनसंख्या घनत्व, कमजोर घरहरू।

• पश्चिम नेपाल – लामो समयदेखि भूकम्प नआएकाले ठूलो तनाव सञ्चित भएको हुनसक्छ।

• तराई क्षेत्र – जमिन भूकम्पको धक्कालाई

भूकम्पबाट जोगिने उपाय

• भूकम्प प्रतिरोधी घर तथा संरचना निर्माण

• आपत्कालीन तयारी (जस्तैः प्राथमिक उपचार, सुरक्षित स्थान पहिचान)

• भूकम्पको बारेमा सचेतना र प्रशिक्षण

भूकम्पको यकिन भविष्यवाणी गर्न सकिँदैन, तर नेपालमा आगामी वर्षहरूमा पनि ठूला भूकम्पहरू आउने सम्भावना वैज्ञानिकहरू बताउँछन्। तसर्थ, सतर्कता अपनाउनु अत्यन्त आवश्यक छ।